Bakı və İrəvan arasında “Fərqanə” sürprizi – Dəyişiklik ola bilər

Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan onlayn mətbuat konfransında bəyan edib ki, Azərbaycanla sərhədlərin delimitasiyası davam edəcək. Baş nazir anklav məsələsinə də toxunub: “Bizə məxsus olan, lakin Azərbaycanın nəzarətində olan ərazilər var. Eləcə də Azərbaycana məxsus, amma bizim nəzarətimizdə olan torpaqlar mövcuddur. Delimitasiya prosesi davam etməlidir. Harada Azərbaycana məxsus ərazilər varsa, onlar qaytarılmalıdır, harada Ermənistana məxsus torpaqlar varsa, onlar da bizə verilməlidir”.

Politoloq Turan Rzayev Denmedia.az-a açıqlamasında bildirib ki, hazırda Azərbaycana məxsus anklav kəndlər – Yuxarı Əskipara, Barxudarlı, Sofulu və Kərki Ermənistanın de-fakto nəzarətindədir. İrəvan isə Azərbaycanın Gədəbəy rayonu ərazisində yerləşən Başkəndin ona aid olduğunu iddia edir. Prinsip etibarilə delimitasiya və demarkasiya prosesi bu gün əvvəlki illərlə müqayisədə ikitərəfli təmaslar və qarşılıqlı razılaşmalar əsasında aparılır. Bu isə özlüyündə müsbət dinamikanın formalaşdığını göstərir və sülh prosesinin gələcəyi baxımından ümidverici amil hesab oluna bilər. Lakin anklavların taleyi ilə bağlı hələlik rəsmi bir razılaşma və ya açıqlama yoxdur. Ona görə də bu məsələyə münasibətdə yalnız subyektiv yanaşmalar və ehtimallar irəli sürmək mümkündür.

Turan Rzayevin sözlərinə görə, Vaşinqtonda keçirilmiş üçtərəfli görüşdən sonra qəbul edilən Bəyanatda BMT Nizamnaməsi və 1991-ci il Alma-Ata Bəyannaməsinə istinad edilərək, keçmiş münaqişənin başa çatması və gələcəyə yönəlmiş münasibətlərin qurulması razılaşdırılıb. Bu sənədlər tərəflərin SSRİ dövründəki inzibati sərhədlərə əsaslanaraq bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıması deməkdir. Məntiqlə yanaşdıqda, bu prinsip “hamının hamıya” modeli ilə qarşılıqlı ərazi mübadiləsini ehtiva edir.

Lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bu cür hüquqi prinsiplər həmişə reallıqla üst-üstə düşmür. Çünki bu ərazilər üzərində nəzarət təkcə hüquqi məsələ deyil, burada faktiki yaşam, təhlükəsizlik, nəqliyyat-kommunikasiya, gələcək münaqişə riski və regional güclərin maraqları kimi amillər də prosesə təsir edir.

Azərbaycan anklavlar məsələsində həm tarixi, həm də hüquqi baxımdan haqlı mövqedədir. Lakin qeyd edilən ərazilər uzun illərdir Ermənistanın de-fakto nəzarətindədir və orada azərbaycanlılar yaşamır. Həmçinin, ərazilərin relyefi və coğrafi təcridi buraların reinteqrasiyasını çətinləşdirir. Eyni hal Başkəndə də aiddir.

Bu kontekstdə delimitasiya prosesi yalnız xəritələrə və SSRİ dövrünün arxiv sənədlərinə əsaslanaraq deyil, mövcud demoqrafik və təhlükəsizlik reallıqları, gələcək sabitlik ehtimalları və sülhə xidmət edəcək mexanizmlər əsasında həyata keçirilməlidir. Əgər tərəflər bu məsələyə emosiyalardan uzaq, strateji və praqmatik yanaşsalar, qarşılıqlı güzəştlərlə həm ərazi bütövlüyünü, həm də regional sabitliyi təmin etmək mümkündür.

Çünki anklavlar potensial təhlükə mənbəyidir. Əgər tərəflərdən biri həmin ərazilərdə simvolik addımlar atsa, məsələn, rəsmi səfər edərsə, hərbi post yerləşdirərsə və ya mülki yaşayışı təşviq etməyə çalışarsa, bu, qarşı tərəfdən təxribat kimi qəbul oluna və sülh prosesi ciddi təhdid altına düşə bilər. Bu ərazilərin çətin coğrafiyası, yolların olmaması və inzibati əlçatmazlığı vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir.

Qarşılıqlı güzəştin mümkünlüyü və praktikliyinə dair beynəlxalq təcrübədən ən real nümunə Fərqanə vadisidir. Özbəkistan, Qırğızıstan və Tacikistan arasında bölünmüş bu vadidə də etnik, tarixi və inzibati sərhədlər bir-birinə qarışıb. 1990-cı illərdə bu səbəbdən silahlı toqquşmalar və sərhəd münaqişələri baş verirdi. Amma zamanla tərəflər anladılar ki, bu ərazilərdə hüquqi iddialarla yaşamaq mümkün deyil. Çünki kəndin suyu bir ölkədə, yolu digərində, əhalisi isə üçüncüdə idi. Nəticədə tərəflər birtərəfli ərazi iddialarından imtina edərək, qarşılıqlı güzəştlər və alternativ razılaşmalar əsasında sabitlik yaratmağa nail oldular. Bu yanaşma formaca torpaq itkisi kimi görünsə də, reallıqda daha rasional və sabit idarəetmə modeli idi.

Azərbaycanla Ermənistan arasında anklav məsələsinin çözümü də buna bənzər model üzrə hüquqi əsaslar, real siyasət, təhlükəsizlik balansı, qarşılıqlı güzəştlər kontekstində aparılarsa, hər iki ölkə üçün uzunmüddətli sülh və sabitlik zəmanəti verə bilər.

Əsas məsələ hüququ emosiyalarla deyil, reallıq və rasional düşüncə ilə birləşdirərək icra etməkdir. Əks halda, hüququn qorunması adı altında regional sabitliyi riskə atmaq qaçılmaz olar.

Ellada Rəsul